Digitalizacja i AI w praktyce KAS – nowe technologie a kontrole skarbowe

W ostatnich latach obserwujemy rewolucję technologiczną w organach administracji publicznej, która w znaczący sposób zmienia oblicze kontroli podatkowych i celno-skarbowych. Krajowa Administracja Skarbowa (KAS) coraz intensywniej wdraża zaawansowane rozwiązania z zakresu digitalizacji i sztucznej inteligencji, co fundamentalnie przekształca sposób prowadzenia kontroli i wykrywania nieprawidłowości podatkowych. Z jednej strony nowoczesne technologie dają fiskusowi bezprecedensowe możliwości analityczne, z drugiej – rodzą pytania o granice inwigilacji podatników i zabezpieczenia ich praw.

Jako radca prawny specjalizujący się w obronie klientów podczas kontroli podatkowych obserwuję, jak szybko zmienia się metodologia działania KAS. Narzędzia oparte na AI umożliwiają obecnie automatyczne wykrywanie schematów podatkowych, analizę ogromnych zbiorów danych i typowanie podmiotów do kontroli z niespotykaną wcześniej precyzją. Wszystko to sprawia, że przedsiębiorcy muszą nie tylko przestrzegać przepisów podatkowych, ale również rozumieć, w jaki sposób ich działalność jest monitorowana przez nowoczesne systemy fiskusa.

Jak działa STIR i inne systemy analityczne używane przez KAS?

System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej (STIR) to jedno z najważniejszych narzędzi analitycznych używanych przez Krajową Administrację Skarbową. System ten umożliwia pozyskiwanie danych o rachunkach podmiotów kwalifikowanych i wszystkich transakcjach na tych rachunkach. STIR analizuje dziennie miliony operacji bankowych, wykorzystując zaawansowane algorytmy do identyfikacji podejrzanych schematów transakcyjnych.

Oprócz STIR, KAS wykorzystuje również inne systemy analityczne, takie jak analizator JPK (Jednolitego Pliku Kontrolnego) czy system SENT monitorujący przewóz towarów. Zastosowanie sztucznej inteligencji w tych systemach pozwala na automatyczną identyfikację rozbieżności w deklaracjach podatkowych, nietypowych schematów transakcyjnych oraz potencjalnych przypadków uchylania się od opodatkowania.

Warto podkreślić, że systemy te nie działają w oderwaniu od siebie – KAS buduje zintegrowany ekosystem analityczny, w którym dane z różnych źródeł są łączone i analizowane w celu stworzenia kompleksowego obrazu działalności podatnika.

Czy algorytmy wykorzystywane przez KAS mogą się mylić?

Choć sztuczna inteligencja i zaawansowane algorytmy analityczne znacząco zwiększają skuteczność działań kontrolnych KAS, nie są one nieomylne. Algorytmy bazują na modelach statystycznych i wzorcach zachowań, co oznacza, że mogą generować zarówno wyniki fałszywie pozytywne (wskazujące nieprawidłowości tam, gdzie ich nie ma), jak i fałszywie negatywne (pomijające rzeczywiste naruszenia).

Problem ten jest szczególnie istotny w kontekście typowania podmiotów do kontroli. Jeśli algorytm działa na podstawie niepełnych lub błędnych danych, może wskazać jako podejrzane działania, które są w pełni legalne. Może to prowadzić do nieuzasadnionych kontroli, generujących koszty zarówno dla przedsiębiorców, jak i dla samej administracji.

Z tego powodu kluczowe jest zachowanie odpowiedniej równowagi między automatyzacją a ludzkim nadzorem. Kontrola podatkowa prowadzona wyłącznie na podstawie wskazań algorytmów, bez właściwej weryfikacji przez wykwalifikowanych urzędników, może prowadzić do nadużyć i naruszenia praw podatników.

Jakie dane o podatnikach gromadzi KAS i jak je wykorzystuje?

Zakres danych gromadzonych przez Krajową Administrację Skarbową jest imponujący i stale się rozszerza. Obejmuje on nie tylko informacje z deklaracji podatkowych i jednolitych plików kontrolnych, ale również dane z systemów bankowych (poprzez STIR), informacje o transakcjach międzynarodowych, dane z rejestrów publicznych oraz informacje pozyskiwane w ramach międzynarodowej wymiany informacji podatkowych.

KAS wykorzystuje te dane na różnych etapach kontroli podatkowej i celno-skarbowej. Na etapie planowania służą one do typowania podmiotów do kontroli, identyfikacji obszarów ryzyka i określania zakresu kontroli. W trakcie kontroli dane te stanowią podstawę do weryfikacji prawidłowości rozliczeń podatkowych. Po zakończeniu kontroli mogą być wykorzystywane do monitorowania przyszłego zachowania podatnika.

Analiza predykcyjna oparta na big data pozwala KAS na przewidywanie potencjalnych naruszeń przepisów podatkowych jeszcze przed ich wystąpieniem, co oznacza przejście od reaktywnego do proaktywnego modelu kontroli.

Prawa podatnika wobec cyfrowych narzędzi kontroli – co warto wiedzieć?

W obliczu rosnącego wykorzystania cyfrowych narzędzi kontroli przez KAS, znajomość praw podatnika nabiera szczególnego znaczenia. Podatnicy mają prawo do informacji o zakresie i podstawie prawnej gromadzonych danych, a także o tym, w jaki sposób dane te są wykorzystywane.

Niezwykle istotne jest prawo do kwestionowania decyzji podejmowanych na podstawie zautomatyzowanego przetwarzania danych. Zgodnie z przepisami RODO, osoba, której dane dotyczą, ma prawo do tego, by nie podlegać decyzji opierającej się wyłącznie na zautomatyzowanym przetwarzaniu, w tym profilowaniu, która wywołuje wobec tej osoby skutki prawne lub istotnie na nią wpływa.

W przypadku kontroli wszczętych na podstawie analiz algorytmicznych, podatnik powinien mieć możliwość zrozumienia, jakie czynniki przyczyniły się do wszczęcia kontroli. Kancelaria Kopeć Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni oferuje kompleksowe wsparcie w zakresie ochrony praw podatników podczas kontroli wykorzystujących zaawansowane technologie, pomagając skutecznie kwestionować nieuzasadnione działania organów podatkowych.

W jaki sposób KAS wykorzystuje JPK do analizy rozliczeń podatkowych?

Jednolity Plik Kontrolny (JPK) stał się jednym z najważniejszych narzędzi analitycznych w rękach KAS. Pliki JPK zawierają szczegółowe dane dotyczące ewidencji zakupu i sprzedaży VAT, operacji magazynowych, wyciągów bankowych i innych aspektów działalności gospodarczej. Dzięki digitalizacji tych danych, KAS może przeprowadzać automatyczne analizy krzyżowe, identyfikując rozbieżności między deklaracjami różnych podatników.

Szczególnie istotna jest analiza powiązań między kontrahentami, pozwalająca na wykrywanie tzw. karuzel podatkowych i innych form wyłudzeń VAT. System potrafi automatycznie porównywać faktury wykazane przez sprzedawcę z fakturami zadeklarowanymi przez nabywcę, identyfikując niezgodności, które mogą wskazywać na nieprawidłowości.

Co więcej, analiza JPK umożliwia KAS zdalną weryfikację rozliczeń podatkowych bez konieczności fizycznej obecności kontrolujących w siedzibie podatnika. Ta forma kontroli podatkowej, określana jako „kontrola zdalna” lub „e-kontrola”, staje się coraz powszechniejsza, zwłaszcza po doświadczeniach związanych z pandemią COVID-19.

Jakie są główne kierunki rozwoju technologii w KAS na najbliższe lata?

Analiza dokumentów strategicznych KAS oraz obserwacja trendów międzynarodowych pozwala wyróżnić kilka kluczowych kierunków rozwoju technologicznego administracji skarbowej w Polsce:

Rozbudowa systemów analitycznych opartych na sztucznej inteligencji, zdolnych do uczenia się i adaptacji do nowych schematów unikania opodatkowania
Wdrożenie technologii blockchain do weryfikacji transakcji i zabezpieczenia integralności danych podatkowych
Rozwój zaawansowanych narzędzi do analizy sieci powiązań między podmiotami gospodarczymi
Integracja systemów krajowych z międzynarodowymi bazami danych podatkowych
Automatyzacja procesu kontroli i egzekucji należności podatkowych

Szczególnie obiecujący wydaje się kierunek związany z uczeniem maszynowym, które pozwala na ciągłe doskonalenie algorytmów wykrywających nieprawidłowości podatkowe. W przyszłości możemy spodziewać się systemów zdolnych do samodzielnej adaptacji do zmieniających się schematów unikania opodatkowania.

Digitalizacja kontroli podatkowej – szanse czy zagrożenia dla podatników?

Digitalizacja kontroli podatkowej niesie ze sobą zarówno szanse, jak i zagrożenia dla podatników. Do najważniejszych korzyści należy z pewnością ograniczenie uciążliwości tradycyjnych kontroli. Podatnicy działający zgodnie z przepisami mogą liczyć na mniejszą liczbę kontroli bezpośrednich, ponieważ wiele aspektów ich działalności może być zweryfikowanych zdalnie.

Z drugiej strony, automatyzacja kontroli wiąże się z ryzykiem depersonalizacji relacji między podatnikiem a organami podatkowymi. Systemy algorytmiczne mogą nie uwzględniać indywidualnych okoliczności działalności gospodarczej, specyfiki branży czy uzasadnionych przyczyn odstępstw od typowych schematów rozliczeń.

Ponadto, rosnąca zdolność KAS do gromadzenia i analizy danych rodzi pytania o granice prywatności gospodarczej i ochronę tajemnicy przedsiębiorstwa. Nadmierna inwigilacja podatkowa może prowadzić do efektu mrożącego, zniechęcającego przedsiębiorców do podejmowania innowacyjnych, ale zgodnych z prawem rozwiązań podatkowych.

Jak przygotować się do kontroli w erze sztucznej inteligencji i big data?

Przygotowanie do kontroli w erze cyfrowej wymaga nowego podejścia ze strony podatników i ich doradców. Przede wszystkim, kluczowe jest prowadzenie spójnej dokumentacji podatkowej, która będzie odporna na automatyczne analizy krzyżowe. Oznacza to konieczność regularnego weryfikowania zgodności danych wykazywanych w różnych deklaracjach i rejestrach.

Warto również monitorować własny profil ryzyka podatkowego, analizując te same wskaźniki, które mogą być brane pod uwagę przez algorytmy KAS. Chodzi tu między innymi o stosunek kosztów do przychodów, marże, wskaźniki rentowności czy strukturę kontrahentów w porównaniu do średnich branżowych.

W przypadku wszczęcia kontroli celno-skarbowej opartej na analizach algorytmicznych, kluczowe jest korzystanie z profesjonalnego wsparcia prawnego. Doświadczeni prawnicy z kancelarii Kopeć Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni potrafią skutecznie kwestionować ustalenia organów podatkowych, zwłaszcza gdy opierają się one na błędnych założeniach algorytmicznych lub nieprawidłowej interpretacji danych.

Czy sztuczna inteligencja w KAS oznacza koniec tradycyjnych kontroli podatkowych?

Wbrew niektórym prognozom, sztuczna inteligencja i digitalizacja nie oznaczają całkowitego końca tradycyjnych kontroli podatkowych. Nowe technologie zmieniają raczej charakter tych kontroli i sposób ich planowania. Kontrole celno-skarbowe stają się bardziej ukierunkowane i efektywne dzięki wstępnej analizie danych, ale element ludzkiego osądu pozostaje niezbędny.

W praktyce obserwujemy raczej ewolucję w kierunku modelu hybrydowego, łączącego elementy kontroli zdalnej (opartej na analizie danych cyfrowych) z kontrolami bezpośrednimi w wybranych przypadkach. Te ostatnie są zazwyczaj inicjowane właśnie na podstawie wyników analiz algorytmicznych, które wskazują na wysokie prawdopodobieństwo istotnych nieprawidłowości.

Warto zauważyć, że czynnik ludzki pozostaje kluczowy w ocenie złożonych struktur podatkowych, interpretacji przepisów czy analizie nietypowych sytuacji gospodarczych. Z tego powodu kompetentni kontrolerzy skarbowi będą nadal niezbędni, choć ich rola będzie ewoluować w kierunku ekspertów współpracujących z systemami AI.

Międzynarodowa wymiana danych podatkowych – nowy wymiar kontroli

Digitalizacja KAS ma również wymiar międzynarodowy. Polska aktywnie uczestniczy w systemach automatycznej wymiany informacji podatkowych, takich jak Common Reporting Standard (CRS) czy Country-by-Country Reporting (CbCR). Oznacza to, że polskie organy podatkowe mają dostęp do danych o zagranicznych aktywach polskich rezydentów podatkowych oraz o działalności międzynarodowych grup kapitałowych.

Ta międzynarodowa wymiana danych w połączeniu z zaawansowanymi narzędziami analitycznymi daje KAS bezprecedensowe możliwości identyfikacji przypadków ukrywania majątku za granicą czy agresywnej optymalizacji podatkowej z wykorzystaniem jurysdykcji o preferencyjnych systemach podatkowych.

Przedsiębiorcy działający międzynarodowo muszą więc brać pod uwagę fakt, że ich transgraniczne operacje są coraz bardziej transparentne dla organów podatkowych. Szczególnie istotne staje się zapewnienie spójności danych raportowanych w różnych jurysdykcjach oraz zgodności modeli operacyjnych z deklarowanymi strukturami podatkowymi.

Wnioski końcowe – jak odnaleźć się w nowej rzeczywistości kontroli podatkowych?

Digitalizacja i wykorzystanie sztucznej inteligencji przez KAS fundamentalnie zmieniają charakter kontroli podatkowych i celno-skarbowych. Podatnicy muszą dostosować się do nowej rzeczywistości, w której tradycyjne metody unikania kontroli stają się nieskuteczne wobec zaawansowanej analityki danych i automatycznych systemów wykrywania nieprawidłowości.

Kluczem do sukcesu w tej nowej rzeczywistości jest proaktywne podejście do zgodności podatkowej, oparte na regularnym monitorowaniu własnego profilu ryzyka, weryfikacji spójności danych oraz współpracy z kompetentnymi doradcami podatkowymi i prawnymi, którzy rozumieją zarówno aspekty prawne, jak i technologiczne współczesnych kontroli podatkowych.

W przypadku wszczęcia kontroli opartej na analizach algorytmicznych, nie należy biernie akceptować jej ustaleń. Warto korzystać z profesjonalnego wsparcia prawnego, aby skutecznie bronić swoich praw i kwestionować ewentualne błędne wnioski wyciągnięte przez systemy automatycznej analizy. Kancelaria Kopeć Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni oferuje kompleksowe wsparcie w tym zakresie, łącząc dogłębną znajomość prawa podatkowego z rozumieniem nowoczesnych technologii wykorzystywanych przez administrację skarbową.

Bibliografia:

Ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (Dz.U. 2021 poz. 422)
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 2021 poz. 1540)
Ministerstwo Finansów, „Strategia działania KAS na lata 2021-2024”
OECD (2019), „Tax Administration 2019: Comparative Information on OECD and other Advanced and Emerging Economies”
Raport NIK o wynikach kontroli „Wykorzystanie jednolitego pliku kontrolnego w postępowaniach i kontrolach podatkowych”